ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ

Αχ, αχ ω γενεές των θνητών,

πόσον εγώ τη ζωή σας

και το μηδέν ένα τάχω!

Γιατί ποιος άνθρωπος, ποιος,

την ευτυχία χαίρεται αλλιώς,

παρά σα μιαν ονειροφαντασία,

που αφού θα την ονειρευτή

γυρνάει και φεύγει;

Τη δικιά σου τη μοίρα,

τη δικιά σου παράδειγμα παίρνω,

ταλαίπωρε Οιδίποδα, 

και τίποτ' απ' τανθρώπινα

δε μακαρίζω.

Αυτός όσο κανείς πιο μακρυά

σαϊτεύοντας κέρδισε 

την πιο ασύγκριτη ευτυχία

και αφού ξολόθρεψε, ω Δία,

τη χρησμωδό τη γαμψωνύχη,

πύργος της χώρας μου στυλώθηκε

στο θάνατο καταντικρύ.

Γι' αυτό από τότε 

βασιλιάς μου, ω Οιδίπου

ωνομάστηκες και με μεγάλες

τιμές εδοξάστηκες,

στην τρανήν αφεντεύοντας 

μέσα τη Θήβα.

Και τώρα ποιος αθλιότερος ν' ακούς,

ποιος σαν κι αυτόν μέσα σε τέτοιες κατάρες 

και τέτοιες άγριες συμφορές

να βρέθηκε με μια στροφή της τύχης;

Ω, αλλίμονο σου, Οιδίποδα ξακουστέ,

που εσένα, το παιδί,

το ίδιο με τον πατέρα

λιμάνι φοβερό

σε χώρεσε, νύμφιος να πέσης!

Πώς το δυνάστηκαν, μα πώς

οι πατρικές σου οι αυλακίες 

τόσον καιρό, ταλαίπωρε,

αμίλητα να σε υποφέρουν;

Μα σε ήυρε τέλος, δίχως να το θες,

ο χρόνος, π' όλα βλέπει, και τον δίκασε

το γάμο τον κακόγαμο,

που ο ίδιος και γεννούσε και γεννίοταν.

Αλίμονό σου, ω του Λάιου γυιε,

άμποτ' εγώ ποτέ

να μη σε είχα γνωρίση

γιατί πικρά θρηνώ 

και από καρδιάς το κλάμα χύνω.

Όμως, να πω και το σωστό,

χάρη σε σένα μπόρεσα

να ξανασάνω εγώ

κι ύπνο στα μάτια μου να δώσω.

Τέταρτο Στάσιμο

Χόρός

Μετάφραση: Ιωάννης Γρυπάρης

 Πριν δύο εβδομάδες καθώς είχα πάει ένα μίνι-ταξίδι στην Αθήνα κατάφερα να πάω στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού. Σε μια όμορφη βραδιά του Σεπτέμβρη παρακολούθησα την τραγωδία του Σοφοκλή (497/96-406 π.Χ.) "Οιδίπους Τύραννος" (χρονολογείται περίπου το 430-425 π.Χ.) με το οποίο έργο ο Σοφοκλής κέρδισε το δεύτερο βραβείο. Ο Αριστοτέλης, μάλιστα, στο "Περί Ποιητικής" θεωρούσε αυτό το έργο υπόδειγμα τραγωδίας. Η παράσταση ήταν σε συνεργασία του Εθνικού Θεάτρου με το Θέατρο Βαχτάνγκοφ της Μόσχας, τα επεισόδια ήταν στη ρωσική γλώσσα και τα χορικά στην ελληνική. Η σκηνοθεσία ανήκει στο Rimas Tuminas, στο ρόλο του Οιδίποδα ο Victor Dobronravov και της Ιοκάστης η Liudmila Maksakova, ο συνθέτης των χορικών που απαρτιζόταν από Έλληνες ηθοποιούς ήταν ο Θοδωρής Αμπαζής. Εντυπωσιασμένη από την παράσταση και την όμορφη συνεργασία των δύο θεάτρων, όταν γύρισα από την  Αθήνα διάβασα ξανά πιο προσεκτικά την τραγωδία.

 Πάντα με τη συνοδεία ενός ωραίου καφέ, διάβαζα για τις συμφορές του οίκου των Λαβδακίδων που θα μπορούσε να συγκριθεί με τον αντίστοιχο των Πελοπίδων. Βοηθητικό πολλές φορές πριν διαβάσεις ή δεις μια αρχαία τραγωδία είναι να μάθεις το γενικό μύθο της ιστορίας, ώστε να κατανοήσεις καλύτερα τη ροή της αλλά και τις διδαχές της. Έτσι έκανα και εγώ. 

 Ο μύθος ξεκινάει από το Λάιο (πατέρας του Οιδίποδα) ο οποίος ήταν δισέγγονος του Κάδμου και ήταν ο πρώτος παραβάτης σε μια σειρά παραβάσεων που θα συνεχιστούν και θα πλήξουν ακόμα και τη τρίτη γενιά των Λαβδακίδων. Ο Λάιος, λοιπόν, ερωτεύθηκε το γιο του Πέλοπα, τον Χρύσιππο, τον οποίο απήγαγε  και τον μετέφερε στην Θήβα. Στη συνέχεια ο Χρύσιππος αυτοκτονεί από την ντροπή του και ο Πέλοπας καταταράσσεστε τον Λάιο. Αυτή ήταν και η πρώτη παιδεραστική πράξη της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και μας δείχνει ότι αν και στην κλασική περίοδο υπήρχε μια ανοχή δεν σημαίνει ότι ήταν και μια απόλυτη αποδεχτή πράξη και αυτό το αποδεικνύουν οι καταστροφικές μυθολογικές συνέπειες.

 Η συνέχεια του μύθου συνοδεύεται από ένα χρησμό, ο οποίος πάντα χαρακτηρίζεται από αμφισημία, ώστε τα αποτελέσματα του να είναι πάντα ολέθρια. Ο χρησμός απευθυνόταν στο Λάιο και την Ιοκάστη. Όταν ρώτησαν στο μαντείο της Δωδώνης γιατί δεν αποκτούν παιδιά ο θεός τους αποκρίθηκε "Να μην αποκτήσετε ποτέ παιδί γιατί αλλιώς το παιδί θα σκοτώσει τον πατέρα". Ο χρησμός όμως είναι χρησμός και ένα βράδυ που ο Λάιος μέθυσε άφησε έγκυο την Ιοκάστη. Όταν γεννήθηκε το παιδί, οι γονείς για να μην βγει αληθινή η προφητεία τρύπησαν τους αστραγάλους και τα έδεσαν (γι' αυτό τον ονόμασαν Οιδίποδα, από το αρχαίο ρήμα οιδώ=πρήζομαι και το ουσιαστικό πους=πόδι και σημαίνει αυτός που έχει πρησμένα πόδια). Σε αυτήν την κατάσταση τον έδωσαν σε ένα δούλο τους με σκοπό να τον αφήσει να πεθάνει στον Κιθαιρώνα, εκείνος όμως τον λυπήθηκε και με την σειρά του τον έδωσε σε ένα βοσκό από την Κόρινθο. ο βοσκός τον παρέδωσε στον βασιλιά της Κορίνθου τον Πόλυβο και μαζί με την σύζυγό του Μερόπη τον πήραν για δικό τους παιδί αφού οι ίδιοι ήταν άτεκνοι.

 Η μοίρα όμως τα έφερε έτσι με σκοπό να βγει αληθινός ο χρησμός, οπότε όταν κάποιος είπε στον Οιδίποδα ότι δεν είναι γιος του Πολύβου εκείνος πήγε στη Δωδώνη να ρωτήσει τον Απόλλωνα. Πιο αποκρουστικός αυτή τη φορά, ο χρησμός πληροφορεί τον Οιδίποδα ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα πλαγιάσει με τη μητέρα του. Τρομαγμένος και χωρίς να γνωρίζει την πραγματική του ταυτότητα φεύγει μακρυά από την Κόρινθο. Τότε, στο δρόμο του συνάντησε το Λάιο με την ακολουθία του και μη γνωρίζοντας ο ένας τον άλλον ο Λάιος δεν άφησε τον Οιδίποδα να περάσει το δρόμο και ο δεύτερος οργισμένος τους σκότωσε όλους εκτός από έναν υπηρέτη.

Αργότερα ο Οιδίποδας μαθαίνει για την Σφίγγα- ένα τέρας που είναι μισή γυναίκα και μισή φτερωτό λιοντάρι-η οποία σκότωνε τους κατοίκους της Θήβας υποβάλλοντας τους περαστικούς σε μια διανοητική δοκιμασία. Ο γρίφος ήταν ο εξής: "Ποιο πλάσμα κινείται και στα τέσσερα και στα δύο και στα τρία πόδια;" Ο Οιδίποδας κατάφερε να λύσει το γρίφο απαντώντας ο άνθρωπος, ο οποίος ως νήπιο μπουσουλάει, ως ενήλικας είναι όρθιος και ως γέρος στηρίζεται σε μπαστούνι. Ύστερα η Σφίγγα αυτοκτόνησε και η Θήβα γλίτωσε. Οι πολίτες για να τον ευχαριστήσουν του έδωσαν για γυναίκα του την Ιοκάστη και τον έκαναν βασιλιά τους.Τα παιδιά από αυτόν το γάμο ήταν τα ο Ετεοκλής, ο Πολυνείκης, η Αντιγόνη και η Ισμήνη (σε αυτή τη γενιά θα τελειώσουν και τα βάσανα των Λαβδακίδων, αφού ακόμα και αυτοί θα πληρώσουν τις αμαρτίες των προγόνων τους).

Η πλοκή της τραγωδίας ξεκινάει με το γεγονός ότι η Θήβα έχει πληγεί από λοιμό και υπάρχει αντίκτυπο στη γονιμότητα των ανθρώπων, των ζώων και της γης. Ο Οιδίποδας, ως βασιλιάς, όταν μαθαίνει από τον Κρέοντα ότι κάποιος "μολύνει" την πόλη της Θήβας απαιτεί την εξιχνίαση του εγκλήματος και όταν βρεθεί ο ένοχος, αυτός που σκότωσε το Λάιο πρέπει να εγκαταλείψει την πόλη και τον βαραίνει με σκληρές κατάρες. Στην προσπάθεια να τον βρει ο Οιδίποδας καλεί τον μάντη Τειρεσία να τον βοηθήσει, εκείνος όμως του ανταποκρίνεται ότι ο ίδιος ο Οιδίποδας είναι ο ένοχος. Τότε οργισμένος κατηγορεί τον Κρέοντα πως συνωμότησε με τον μάντη για να σφετεριστεί την εξουσία, μόνο όταν παρεμβαίνει η Ιοκάστη ο Κρέοντας γλιτώνει. Η Ιοκάστη διαβεβαιώνει τον Οιδίποδα ότι οι χρησμοί δεν βγαίνουν αληθινοί και του αναφέρει το χρησμό του Λάιου που η ίδια θεωρεί ότι δεν επαληθεύτηκε ποτέ. Ύστερα εμφανίζεται ένας αγγελιοφόρος από την Κόρινθο για να πληροφορήσει τον Οιδίποδα ότι ο Πόλυβος πέθανε και ο ίδιος έγινε βασιλιάς. Του αποκαλύπτει τότε ότι δεν είναι γιος του αλλά από κάποιον άλλον τον πήρε. Η αλήθεια σιγά σιγά αποκαλύπτεται και η Ιοκάστη τα καταλαβαίνει τα όλα. Όταν, τέλος, ο δούλος του Λάιου (που είχε τη διαταγή να σκοτώσει τον Οιδίποδα) αποκαλύψει την αλήθεια έρχεται η καταστροφή του Οιδίποδα, που στη θέα της νεκρής Ιοκάστης αυτοτυφλώνεται. Η τραγωδία τελειώνει με τον Οιδίποδα να θέλει να φύγει από την πόλη, αλλά ο Κρέοντας τον συμβουλεύει ότι είναι πλέον συνετό να ρωτήσουν το θεό για την τύχη του.

 Όσες φορές και να δει κάποιος το τέλος του Οιδίποδα όσες και να το διαβάσει πάντα καταφέρνει και σε συγκινεί. Για μένα είναι από τα έργα που αξίζουν και να διαβαστούν. Κάθε στίχος σου δίνει κάποιο νόημα. Επιπλέον ο Σοφοκλής, καθώς δεν ασχολήθηκε με θρησκευτικά ζητήματα όπως ο Αισχύλος ή με πνευματικά όπως ο Ευριπίδης , προβάλει περισσότερο τον ψυχολογικό και τον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων. Επειδή στα έργα του Σοφοκλή η μοίρα κυβερνάει τα πάντα οι ήρωες προσπαθούν να καταλάβουν και να πράξουν ανάλογα, με αποτέλεσμα πολλές φορές μόνοι τους να οδηγούνται στα λάθη τους εξαιτίας της απερισκεψίας τους και της αμφισβήτησής τους σε αυτά που είναι να γίνουν. Τότε μόνο ο πόνος και η δυστυχίας τους είναι που τους βοηθούν να βρουν πάλι τον εαυτό τους.

 Έτσι και ο Οιδίποδας μη γνωρίζοντας ποιος είναι πραγματικά προσπαθεί να βρει μια αλήθεια που δεν ισχύει. Η επιμονή του αυτή θα τον οδηγήσει στην καταστροφή του αλλά μόνο τότε θα καταφέρει να βρει τον πραγματικό του εαυτό. Σε αντίθεση με τον μάντη Τειρεσία που αν και ζει στο σκοτάδι, γνωρίζει το φως της αλήθειας, ο Οιδίποδας ζει στο σκοτάδι της άγνοιας και μόνο όταν χάσει το φως του θα δει την αλήθεια.

 Αν και έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια το έργο του Σοφοκλή μπορεί να μας διδάξει και σήμερα. Αρχικά μας δείχνει ότι ένας άνθρωπος χωρίς ρίζες και χωρίς ταυτότητα δεν μπορεί να ξέρει ποιος είναι πραγματικά. Για να ζήσεις το παρόν και να χτίσεις το μέλλον πρέπει να γνωρίζεις την ιστορία σου γιατί αυτή σε διδάσκει και σε καθιστά αυτό που είσαι. Δεύτερο και πολύ σημαντικό είναι η έννοια των ευθυνών και της αυτοτιμωρίας, Έχουμε μάθει πλέον να αποφεύγουμε τις ευθύνες μας και να μην "πληρώνουμε" για τα λάθη μας, δεν σκεφτόμαστε που φταίμε και εμείς και απλά έχουμε αρκεστεί στο να κατηγορούμε όλους τους άλλους αλλά ποτέ τον εαυτό μας. Ο Οιδίποδας και η Ιοκάστη γνωρίζουν ότι σφάλανε, ότι υπαίτιοι της καταστροφής τους είναι οι ίδιοι. Ο Οιδίποδας αφού μαθαίνει ότι ο ίδιος είναι το μίασμα της πόλης, προτίθεται να φύγει για να μην την "μολύνει" πια. Ξέρει ότι είναι καταραμένος και δεν θέλει να υποφέρουν και οι υπόλοιποι γύρω του. Τέλος η φωνή του λαού παίζει κεντρικό ρόλο. Ο Σοφοκλής βάζει στο έργο του γέροντες πολίτες από τη Θήβα να ζητάνε βοήθεια από το βασιλιά τους, να μην φοβούνται να τον συμβουλεύουν και να τον νουθετούν όταν εκείνος παίρνει βιαστικές αποφάσεις.Οι πολίτες δεν είναι άβουλοι, δεν ξεχνάνε, αναγνωρίζουν και συνεχίζουν να εκτιμούν ακόμα και όταν όλα αποκαλυφθούν ότι ο Οιδίποδας ήταν εκείνος που τους έσωσε από τη Σφίγγα και τους έδωσε πάλι ζωή στην πόλη.

  Η τύχη του ανθρώπου αλλάζει και αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε και δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε γιατί αυτός που ήταν κάποτε ψηλά μπορεί να καταλήξει να τα χάσει όλα.

Βλέπεις, ω λαέ της Θήβας, τον Οιδίποδα σου αυτόν

που ήξερε τα ξακουσμένα κείν' αινίγματα να λύη,

που ήταν πρώτος μες στους πρώτους,

που την τύχη του και ποιος

δεν εζήλευε να βλέπει μες την πολιτεία αυτή,

σε τι σίφουνα έχει πέση της πιο μαύρης συφοράς;

Κι έτσι εκείνη καρτερώντας την ημέρα τη στερνή,

μη βιαστής να μακαρίσης θνητόν άνθρωπο, πριχού

της ζωής διαβή το τέρμα δίχως να γευτή κακό.

Χορός, έξοδος

Πήγες: 

Σοφοκλής "Οιδίπους Τύραννος, Ηλέκτρα,Αντιγόνη", National Geographic "Βιβλιοθήκη της αρχαίας Ελλάδας"

Richard Buxton "Οι Ελληνικοί Μύθοι, ένας ολοκληρωμένος οδηγός" εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Άρθρο από το πρόγραμμα της παράστασης: Στέλιος Ράμφος "Το αίνιγμα και η μοίρα-Ποιητική Τέχνη στον Οιδίποδα Τύραννο" Εκδόσεις Άρμος 1997